(nurmukhanov@mail.ru)
Актуальность статьи связана с необходимостью повышения эффективности последующего конституционного контроля путем более детальной процессуальной регламентации механизма реализации статьи 78 Конституции Республики Казахстан, активизации деятельности судов и участников судебного процесса по инициированию проверки конституционности законов и иных нормативных правовых актов, ущемляющих права и свободы человека и гражданина. Новизна статьи состоит в обосновании мысли, что при обращении в Конституционный Совет суды реализуют не только свои полномочия при осуществлении правосудия, но и права участников судопроизводства на доступ к конституционному контролю. Поэтому сделана попытка определения оптимальных пределов дискреции судей при рассмотрении их ходатайств и обозначения критериев оценки и оснований для принятия положительного решения. В процессе подготовки использовались методы анализа и синтеза, индукции и дедукции, историко-правовой, системно-структурный и сравнительно-правовой методы. Автор обращает внимание на недостаточное раскрытие потенциала данного института и полагает, что эти вопросы должны найти свое решение в рамках проводимой в стране комплексной работы по реализации очередного пакета реформ в правоохранительной системе. Он приходит к выводу, что в целях устранения пробелов процессуального законодательства необходимо выделение в отраслевых кодексах ходатайств сторон об обращении суда в Конституционный Совет и установление определенных требований к таким документам (письменная форма, мотивированность). Обеспечению надлежащего рассмотрения судом подобных ходатайств служат суждения о предмете изучения при их рассмотрении судьей, о целесообразности законодательного закрепления конкретных оснований отказа в их удовлетворении, требования о вынесении судом мотивированного определения и возможности его обжалования в вышестоящие судебные инстанции. Автором проанализированы мнения некоторых юристов, указывающих на возможные риски и негативные последствия реализации пакета обозначенных мер: ущемление независимости судей, злоупотребление сторонами своим правом, затягивание судебного процесса, неопределенность правовых последствий решений Конституционного Совета. На каждое из этих возражений приводятся конкретные аргументы, показывающие отсутствие веских причин и оснований для таких опасений. Тем не менее по некоторым дискуссионным вопросам предлагаются оптимальные решения, позволяющие найти разумный баланс (обязательное приостановление производства только судом-инициатором, наделение других судов правом приостановления; смягчение требований к аргументации представления, ходатайства сторон и др.). Ключевые слова: Конституция, конституционный контроль, конституционная жалоба, опосредованный доступ к конституционному контролю, справедливое судебное разбирательство, усмотрение суда, конституционные права человека, представление суда, ходатайство, неконституционность закона.
Нұрмұханов Б.М. Cоттардың жəне сот ісін жүргізуге қатысушылардың өтініштері бойынша конституциялық бақылау. Мақаланың өзектілігі Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабын іске асыру тетігін неғұрлым егжей-тегжейлі реттеу, адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдардың жəне өзге де нормативтік құқықтық актілердің конституциялылығын тексеруге бастамашылық ету бойынша соттар мен сот процесіне қатысушылардың қызметін жандандыру арқылы кейінгі конституциялық бақылаудың тиімділігін арттыру қажеттілігімен байланысты. Мақалада Конституциялық Кеңеске өтініш жасаған кезде соттар сот төрелігін іске асыру кезіндегі өз өкілеттіктерін ғана емес, сондай-ақ сот ісін жүргізуге қатысушылардың конституциялық бақылауға қол жеткізу құқықтарын да іске асырады деген ойдың негізделуі оның жаңалығын құрайды. Сондықтан олардың өтінішхаттарын қарау кезінде судьялар дискрециясының оңтайлы шектерін айқындауға жəне оң шешім қабылдау үшін бағалау өлшемшарттары мен негіздерін белгілеуге талпыныс жасалды. Дайындау барысында талдау жəне синтез, индукция жəне дедукция əдістері, тарихи-құқықтық, жүйелік-құрылымдық жəне салыстырмалы-құқықтық əдістер қолданылды. Автор осы институт əлеуетінің толық ашылмауына назар аударады жəне бұл мəселелер құқық қорғау жүйесіндегі реформалардың кезекті топтамасын жүзеге асыру жөнінде елде жүргізіліп жатқан кешенді жұмыс аясында өз шешімін табуы тиіс деп санайды. Ол процестік заңнаманың олқылықтарын жою мақсатында салалық кодекстерде соттың Конституциялық Кеңеске өтініш жасауы туралы тараптардың өтінішхаттарын бөліп көрсету жəне осындай құжаттарға белгілі бір талаптар (жазбаша нысан, уəжділік) белгілеу қажет деген қорытындыға келеді. Соттың мұндай өтінішхаттарды тиісінше қарауын қамтамасыз етуге оларды судья қараған кезде зерделеу нысанасы, қанағаттандырудан бас тартудың нақты негіздерін, соттың дəлелді ұйғарым шығаруы талабын заңнамалық бекітудің орындылығы жəне оған жоғары тұрған сот сатыларына шағым жасау мүмкіндігі туралы пайымдаулары қызмет етеді. Автор белгіленген шаралар топтамасын іске асырудың ықтимал тəуекелдері мен теріс салдарын көрсеткен кейбір заңгерлердің пікірлерін талдайды: судьялардың тəуелсіздігіне нұқсан келтіру, тараптардың өз құқықтарын теріс пайдалануы, сот процесін созбалау, Конституциялық Кеңес шешімдерінің құқықтық салдарының белгісіздігі. Осы күмəндердің əрқайсысына мұндай қауіптенуге орынды себептер мен негіздердің жоқтығын көрсететін нақты дəлелдер келтіріледі. Дегенмен, пікірталас тудыратын кейбір мəселелер бойынша ақылға қонымды тепе-теңдікті табуға мүмкіндік беретін оңтайлы шешімдер ұсынылады (іс жүргізуді тек бастамашы-соттың міндетті түрде тоқтата тұруы, басқа соттарға істі тоқтата тұруға құқық беру; сот ұсынысын, тараптардың өтінішхатын дəлелдеуге қойылатын талаптарды жеңілдету жəне т.б.). Тірек сөздер: Конституция, конституциялық бақылау, конституциялық шағым, конституциялық бақылауға жанама қолжетімділік, əділ сот талқылауы, соттың қалауы, адамның конституциялық құқықтары, сот ұсынысы, өтінішхат, заңның конституциялық еместігі.
Nurmukhanov B.M. Constitutional review of requests of the courts and participants in judicial proceedings. The relevance of the article is related to the need to increase the effectiveness of posterior constitutional review through more detailed procedural regulation of the mechanism for the implementation of Article 78 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan, as well as intensification of the activities of courts and participants in the judicial proceedings to initiate review of the constitutionality of laws and other regulatory legal acts that infringe individual and citizens' rights and freedoms. The novelty of the article is determined by stating the idea that, when applying to the Constitutional Council, the courts exercise not only their powers in the administration of justice, but also the rights of participants in legal proceedings to have access to constitutional review. Therefore, an attempt has been made to specify the optimal limits on judges' discretion when considering their notices of motion, and to indicate the evaluation criteria and grounds for making a positive decision. Methods of analysis and synthesis, induction and deduction, historical legal, systemic-structural and comparative legal methods were used for conducting the research. The author draws attention to the insufficient disclosure of this institution's potential and believes that these issues should be addressed within the framework of the comprehensive work carried out in the country on implementation of the next package of reforms in the law enforcement system. He concludes that in order to eliminate the gaps in procedural legislation, it is necessary to highlight in the sectoral codes the parties' motions to refer the case to the Constitutional Council and to set certain requirements for such documents (written form, motivation). The judgments on the subject matter while being considered by a judge, providing a legislative framework for specific grounds for refusal to satisfy motions, the requirement for a court to provide a well-reasoned decision when rejecting a motion by the parties and the possibility of its appeal to higher courts serve to ensure the proper consideration of such motions by an ordinary court. The author analyzed the opinions of some lawyers pointing out the possible risks and negative consequences of the implementation of the package of the indicated measures: infringement of the independence of judges, abuse of their right by the parties, “foot dragging” in judicial proceedings, uncertainty of the legal consequences of the Constitutional Council's decisions. Specific arguments are given for each of these objections, showing that there are no valid reasons and grounds for such fears. Nevertheless, on some controversial issues, optimal solutions are proposed to find a reasonable balance (mandatory suspension of proceedings only by the initiating court, granting other courts the right of suspension; weakening the requirements for arguing submissions, motions of the parties, etc.). Keywords: Constitution, constitutional review, constitutional complaint, indirect access to constitutional review, fair proceedings, court discretion, constitutional human rights, request of the court, notice of motion, unconstitutionality of the law.
Для цитирования и библиографии: Нурмуханов Б.М. Конституционный контроль по обращениям судов и участников судопроизводства // Право и государство. 2021. № 2(91). – С. 6-27. DOI:10.51634/2307-5201_2021_2_6