(rafailzinuroff@yandex.ru)
Условия зарождения и упорядочения норм обычного права на рубеже XII века в Армении и в казахском кочевом обществе XVII века, являются одними из актуальных и малоизученных аспектов в истории права. В связи с этим, предмет исследования настоящей статьи - правовая и социальная суть, особенности кодифицированных норм обычного права XII-XVII веков - «Судебника» Мхитара Гоша и «Жеті жарғы» Тауке хана. Исходя из этого, целью исследования автора явилось выявление особенностей социально-экономических условий армянского и казахского обществ названных веков, объективно обусловивших необходимость кодификации древнейших пластов обычного права этих народов, их выдающимися представителями. По мысли автора, созданные независимо друг от друга, эти кодифицированные нормы обычного права, в обоих случаях явились решающими условиями устойчивости и выживания казахского и армянского обществ в условиях жесткой конкуренции и давления извне. С помощью историко-правового и сравнительного метода исследования, автором предпринята попытка обосновать, что эти памятники права, на протяжении веков смогли играть роль регуляторов всех видов правоотношений в оседлом армянском и кочевом казахском обществе. Новизна темы исследования заключается в исследовании и анализе правового содержания кодифицированных норм обычного права в обществах, существенно разнящихся в пространственном и временном отношениях. При этом автором обоснована правомерность сравнительного исследования норм обычного права, представляющих исконно оседлое армянское общество XII века и кочевое казахское общество XVII века. Анализом правовых норм этих кодификаций относительно тяжких и имущественных преступлений, некоторых норм в области семейно-брачных отношений, автор приходит к выводу о примерно схожих и социально-экономических условиях их выживаемости - владение скотом. Исследуя диспозиции составов преступлений с квалифицирующими признаками, видов наказаний за них, автор приходит к выводу о степени распространенности этих преступлений в традиционном армянском и казахском обществах. Усеченные требования к честности и объективности судопроизводства биев в «Жеті жарғы», автор обосновывает их высочайшим авторитетом и известностью в казахском кочевом мире, уникальностью их социально-правового статуса, в связи с чем, призывы к ним о честности, в тех условиях, по мнению автора, не являлись необходимостью. Автором обращено внимание, что все нормы «Судебника» имеют ссылки на библейские нормы, тогда как, лишь некоторая часть норм «Жеті жарғы», имеют отношение к нормам шариата. По мнению автора, часть правовых норм «Судебника», о способах и видах владения имуществом, основана на нормах римского гражданского права. Относительно требования нормы «Жеті жарғы» о необходимости являться на Общее собрание с оружием, автором высказан тезис, как об отголоске древних времен военной демократии. Уникальность этих кодифицированных правовых систем, автор также обосновывает и тем, что «Судебник» на протяжении столетий применялся не только в Армении, но и среди армянских общин Польского королевства. «Жеті жарғы», хотя постепенно вытеснялся российскими имперскими законами, был востребован казахским обществом вплоть до XX века. Ключевые слова: обычное право, «Судебник», «Жеті жарғы», кодификация, армянская церковь, шариат, казахское кочевое общество, бий, судопроизводство, наказание.
Зинуров Р.Н. Мхитар Гоштың «Сот кітабы» жəне Тəуке ханның «Жеті жарғысы» - өткен ғасырлардың бірегей этно-құқықтық ескерткіштері. XII ғасырдың басында Арменияда жəне XVII ғасырдағы қазақ көшпелі қоғамында əдет-ғұрып құқығы нормаларының пайда болу жəне ретке келтірілу шарттары құқық теориясының өзекті жəне аз зерттелген қырларының бірі болып табылады. Осыған байланысты, осы мақаланың зерттеу пəнін XII-XVII ғасырлардағы əдет-ғұрып құқығының Мхитар Гоштың «Сот кітабы» жəне Тəуке ханның «Жеті жарғысы» сынды кодификацияланған нормаларының құқықтық жəне əлеуметтік мəні, ерекшеліктері құрады. Осыған сүйене отырып, зерттеудің мақсаты жоғарыда аталған ғасырлардағы армян жəне қазақ халықтардың көрнекі өкілдерінің əдет-ғұрып құқығының ең ежелгі қабаттарын кодификациялауын объективті түрде қажет еткен осы қоғамдардың əлеуметтік-экономикалық жағдайларының ерекшеліктерін анықтау болды. Автордың ойынша, бір-бірінен тəуелсіз құрылған, əдет-ғұрып құқығының бұл кодификацияланған нормалары екі жағдайда да қатал бəсекелестік пен сырттан көрсетілген қысым жағдайында қазақ жəне армян қоғамдарының тұрақтылығы мен өмір сүруінің шешуші шарттары болды. Тарихи-құқықтық жəне салыстырмалы зерттеу əдістерінің көмегімен автор бұл құқық ескерткіштері ғасырлар бойы отырықшы армян жəне көшпелі қазақ қоғамдарындағы құқықтық қатынастардың барлық түрлерін реттеуші рөлін атқара алғанын негіздеуге талпыныс жасады. Мақала тақырыбының жаңалығы кеңістік пен уақыт тұрғысынан бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленетін қоғамдардағы əдет-ғұрып құқығының кодификацияланған нормаларының құқықтық мазмұнының зерттелуінен жəне талдануынан көрінеді. Бұл ретте автор XII ғасырдағы байырғы отырықшы армян қоғамы мен ХII ғасырдағы көшпелі қазақ қоғамындағы əдет-ғұрып нормаларын салыстырмалы зерттеудің орындылығын негіздейді. Осы кодификациялардың ауыр жəне мүліктік қылмыстарға қатысты құқықтық нормаларын, отбасылық жəне неке қатынастары саласындағы кейбір нормаларын талдау негізінде автор олардың өмір сүруінің шамамен ұқсас əлеуметтік-экономикалық шарттары - малға иелік ету болғаны туралы қорытындыға келеді. Саралаушы белгілері бар қылмыс құрамдарының диспозициясын, оларға қолданылатын жаза түрлерін зерттей келе, автор дəстүрлі армян жəне қазақ қоғамдарында бұл қылмыстардың таралғандығы туралы ой қорытады. «Жеті жарғыда» билердің сот ісін жүргізуінің шыншылдығы мен объективтілігіне қойылған талаптардың мардымсыздығын автор көшпелі қазақ əлемінде олардың жоғары бедел мен танымалдыққа ие болуымен, олардың əлеуметтік-құқықтық мəртебесінің бірегейлігімен байланыстырады, осыған орай, автордың пікірінше, бұл жағдайда оларға адалдық туралы үндеу бағыттау қажет емес еді. Автор «Сот кітабының» барлық нормалары библия нормаларына сілтеме жасайтынына, ал «Жеті жарғы» нормаларының тек бір бөлігінің ғана шариғат нормаларына қатысы бар екеніне назар аударады. Автордың пікірінше, «Сот кітабының» мүлікті иелену əдістері мен түрлері туралы құқықтық нормаларының бір бөлігі Рим азаматтық құқығының нормаларына негізделген. «Жеті жарғы» нормасының жалпы жиынға қару-жарақпен келу қажеттігі туралы талаптарын автор ежелгі замандардағы əскери демократияның жаңғырығы ретінде қабылдайды. Бұл кодификацияланған құқықтық жүйелердің бірегейлігін автор сонымен қатар «Сот кітабының» ғасырлар бойы тек Арменияда ғана емес, сонымен бірге Поляк патшалығының армян қауымдастықтары арасында да қолданылуымен негіздейді. «Жеті жарғы» Ресейдің империялық заңдарымен бірте-бірте ығыстырылғанына қарамастан, қазақ қоғамында ХХ ғасырға дейін сұранысқа ие болды. Тірек сөздер: əдет-ғұрып құқығы, «Сот кітабы», «Жеті жарғы», кодификациялау, армян шіркеуі, шариғат, көшпелі казақ қоғамы, би, сот ісін жүргізу, жаза.
Zinurov R.N.The «Sudebnik» by Mkhitar Gosh and «Zheti zhargy» by Tauke Khan as unique ethno-legal monuments of the past centuries. In Armenia and in the Kazakh nomadic society of the 17th century, the conditions for the emergence and organizing the norms of customary law at the beginning of the 12th century are one of the relevant aspects of the theory of law. In this regard, the subject of the study within this article is the legal social signi cance and features of the codi ed norms of customary law of the 12th-17th centuries - the “Sudebnik” by Mkhitar Gosh and “Zheti Zhargy” by Tauke Khan. Thus, the purpose of the author's research was to study the peculiarities of the socio-economic conditions of the Armenian and Kazakh societies of these centuries, which objectively determined the need to codify the ancient layers of the customary law of peoples, by their prominent representatives. According to the author, the codi ed norms of this customary law, which emerged independently of each other, in both cases were a decisive condition for the stability and existence of the Kazakh and Armenian societies in conditions of erce competition and external pressure. Using the historical-legal and comparative method of research, the author made an attempt to justify that these monuments of law for centuries could play a regulatory role in all types of legal relations in the settled Armenian and nomadic Kazakh society. The novelty of the research topic lies in the study and analysis of the legal content of codi ed norms of customary law of the societies which differ signi cantly location and time-wise. At the same time, the author justi ed the validity of a comparative study of the norms of customary law representing the indigenous settled Armenian society of the 12th century and the nomadic Kazakh society of the 17th century. Analyzing the legal norms of these codi cations in relation to grave and property crimes, some norms in the eld of family and marriage relations, the author comes to the conclusion regarding approximately similar socio-economic conditions of their existence - the possession of cattle. Examining the contents of criminal offences with qualifying attributes and the types of punishments for them, the author comes to the conclusion regarding the degree of prevalence of these crimes in traditional Armenian and Kazakh societies. The truncated requirements for honesty and objectivity of judicial proceedings of biys in “Zheti Zhargy” the author substantiates with biys' highest authority and fame in the Kazakh nomadic world, the uniqueness of their social and legal status, in connection with which appeals to them about honesty in those conditions, according to the author, were not necessary. The author drew attention to the fact that all the norms of “Sudebnik” refer to the biblical norms, whereas only a limited number of the norms of “Zheti Zhargy” refers to the norms of Sharia. According to the author, some provisions of “Sudebnik” on the methods and types of property ownership are based on the norms of Roman civil law. The author considers the requirement of the norm of “Zheti Zhargy” to participate in a general meeting with weapons as an echo of the ancient times of military democracy. The uniqueness of these codi ed legal systems, according to the author, lies in the fact that for centuries, “Sudebnik” was used not only in Armenia, but also among the Armenian communities of the Polish Kingdom. Although “Zheti Zhargy” were gradually replaced by Russian imperial laws, Kazakh society still used it up until the 20th century. Keywords: customary law; “Sudebnik”, “Zheti Zhargy”; codification; the Armenian Church; Sharia; Kazakh nomadic society; biy; judicial proceedings; punishment.
Для цитирования и библиографии: Зинуров Р.Н. «Судебник» Мхитара Гоша и «Жеті жарғы» Тауке Хана – уникальные этно-правовые памятники прошлых веков // Право и государство. 2021. № 3(92). – С. 26-51. DOI: 10.51634/2307-5201_2021_3_26