(aly092@hotmail.com)
One of the basic human rights is the right of citizens for protecting their health and receiving qualified medical care. The issues of human mental health refer to the actual problems of contemporary medical science. The article is aimed, on the one hand, to focus the attention on the current situation in the sphere of mental health services and, on the other hand, to show the correlation of the national legislation in this sphere with the existing international standards. The Article was written based on comparative analysis and expert estimation methods. The right for the highest achievable standard of health imposes an obligation on the state to respect human rights, to protect against violation and fulfill all conditions necessary for the implementation of these rights. The basic principles of treating persons with mental disorders are enshrined in the Principles for the Protection of Persons with Mental Illnesses and the Improvement of Mental Health Care. Mental health services do not reduce themselves to medical care only. They cover a broader legal relationship. A medical opinion that a person has a mental disorder can significantly affect the restriction of their rights - involuntary treatment, recognition as incapacitated, insane or partially sane, inability to engage in certain professional activities, etc. Key findings: National “medical” legislation has become as close to international standards as possible. In the provision of mental health services there has been a definite step forward compared with the Soviet past. This is mainly due to the human rights principles of the 2009 and 2020 set out in the Codes of the Republic of Kazakhstan “On Public Health and the Health Care System”. The legal framework within which mental health care is to be provided has been enshrined in legislation. The actions of healthcare professionals have become strictly regulated. Providing medical care, with the exception of cases provided for by law, requires informed consent. But, despite the positive developments in legal regulation, the actual situation of persons with mental disorders staying in healthcare institutions can hardly be considered satisfactory. The results of visits by National Preventive Mechanism members of closed medical organizations, as well as appeals by patients themselves to the Ombudsman for Human Rights in the Republic of Kazakhstan, also point to this. In order to overcome the stigma towards persons with mental and behavioral disorders, it is necessary to bring domestic legislation into line with the provisions of Principle 1 on the protection of mentally ill persons and the improvement of mental health care, which will ensure a humane and respectful attitude towards the dignity of a person. The improvement of legislation is also required in ensuring the socio-economic guarantees of such persons staying in medical organizations. Keywords: mental health services, patient, health professionals, compulsory treatment, right for information, right for consent, voluntary treatment, non-discrimination.
Жаппарова А. Қазақстанда психиатриялық көмек көрсетудің құқықтық мəселелері. Адамның негізгі құқықтарының бірі азаматтардың денсаулығын сақтау жəне білікті медициналық көмек алу құқығы болып табылады. Адамның психикалық денсаулығы мəселелері қазіргі заманғы медицина ғылымының өзекті проблемаларына жатады. Мақаланың мақсаты - бір жағынан психиатриялық көмек көрсету саласындағы ағымдағы жағдайға назар аудару, екінші жағынан - осы саладағы ұлттық заңнаманың қолданыстағы халықаралық стандарттармен арақатынасын көрсету. Мақаланың жазылуы салыстырмалы талдау жəне сараптамалық бағалау əдістеріне негізделді. Денсаулықтың жоғары қолжетімді стандартына құқық мемлекетке адам құқықтарын құрметтеу, бұзушылықтардан қорғау жəне осы құқықтарды іске асыру үшін қажетті барлық шарттарды орындау міндетін жүктейді. Психикалық ауытқулары бар адамдарға деген қарым-қатынастың негізгі идеялары Психикалық науқастарды қорғау жəне психиатриялық көмекті жақсарту принциптерінде бекітілді. Психиатриялық көмек тек медициналық көмек ретінде ғана түсінілмейді. Ол құқықтық қатынастардың əлдеқайда кең көлемін қамтиды. Адамда психикалық бұзылушылықтардың болуы туралы медициналық қорытынды оның құқықтарының шектелуіне айтарлықтай əсер етуі мүмкін - еркінен тыс емдеу, əрекет қабілетсіз, есі дұрыс емес немесе шектеулі есі дұрыс деп тану, белгілі бір кəсіби қызметпен айналысудың мүмкін еместігі жəне т.б. Негізгі қорытындылар: Ұлттық «медициналық» заңнама халықаралық стандарттарға барынша жақындады. Психикалық денсаулық саласында медициналық көмек көрсетуде кеңестік кезеңмен салыстырғанда алға қарай белгілі бір қадам жасалды. Бұл негізінен 2009 жəне 2020 жылдардағы «Халық денсаулығы жəне денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексінде белгіленген адам құқықтарын сақтаудың базалық қағидаттарымен байланысты. Оның аясында психиатриялық көмек көрсетiлуi тиiс негiзгi ережелер заң жүзiнде бекiтiлген. Медицина қызметкерлерінің іс-əрекеттері қатаң реттелетін болды. Заңнамада көзделген жағдайларды қоспағанда, медициналық көмек көрсету хабардар етілген келісімді талап етеді. Құқықтық реттеудегі оң өзгерістерге қарамастан, психикасы бұзылған адамдардың нақты жағдайы «бұлтсыз» деп айтуға əлі де болса ерте. Мұны Ұлттық алдын алу тетігінің қатысушыларының жабық медициналық ұйымдарға баруының нəтижелері де, пациенттердің өздерінің Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уəкілге жүгінуі де көрсетеді. Психикалық, мінез-құлықтық бұзушылықтары бар адамдарға қатысты стигманы еңсеру үшін ішкі заңнаманы Психикалық науқастарды қорғау жəне психиатриялық көмекті жақсартудың 1-принципінде бекітілген ережелерге сəйкестендіру қажет, бұл адам тұлғасының қадір-қасиетіне адамсүйгіштікпен жəне құрметпен қарауды қамтамасыз етеді. Медициналық ұйымдарда болатын осындай адамдардың əлеуметтiк-экономикалық кепiлдiктерiн қамтамасыз етуде де заңнаманы жетiлдiру талап етiледi. Тірек сөздер: психиатриялық қызмет, пациент, медицина қызметкерлері, мəжбүрлеп емдеу, ақпаратқа құқық, келісім беру құқығы, ерікті емдеу, кемсітпеу.
Жаппарова А. Правовые вопросы оказания психиатрической помощи в Казахстане. Одним из основных прав человека является право граждан на охрану здоровья и получение квалифицированной медицинской помощи. Вопросы психического здоровья человека относятся к актуальным проблемам современной медицинской науки. Цель статьи - сфокусировать внимание, с одной стороны, на текущей ситуации в сфере оказания психиатрической помощи, а с другой - показать, как соотносится национальное законодательство в этой сфере с существующими международными стандартами. Написание статьи базировалось на методах сравнительного анализа и экспертной оценки. Право на высокий достижимый стандарт здоровья налагает на государство обязанность уважения прав человека, защиты от нарушений и выполнения всех условий, необходимых для реализации этих прав. Базовые идеи отношения к лицам с психическими расстройствами нашли закрепление в Принципах защиты психически больных лиц и улучшения психиатрической помощи. Оказание психиатрической помощи понимается не только как собственно медицинская помощь. Оно охватывает более широкие правоотношения. Медицинское заключение о наличии у лица психических расстройств, может существенно повлиять на ограничение его прав - недобровольное лечение, признание недееспособным, невменяемым или ограниченно вменяемым, невозможность заниматься определенной профессиональной деятельностью и т. д. Основные выводы: Национальное «медицинское» законодательство стало максимально приближенным к международным стандартам. В оказании медицинской помощи в сфере психического здоровья сделан определенный шаг вперед в сравнении с советским прошлым. И главным образом, это связано с базовыми принципами соблюдения прав человека, заложенными Кодексами РК «О здоровье народа и системе здравоохранения» 2009 и 2020 годов. Законодательно закреплены основные положения, в рамках которых должна оказываться психиатрическая помощь. Действия медицинских работников стали строго регламентированы. Оказание медицинской помощи, за исключением случаев, предусмотренных законодательством, требует информированного согласия. Несмотря на позитивные сдвиги в правовом регулировании фактическая ситуация лиц с психическими расстройствами вряд ли может рассматриваться «безоблачной». На это указывают и результаты посещений участниками Национального превентивного механизма закрытых медицинских организаций, и обращения самих пациентов к Уполномоченному по правам человека в Республике Казахстан. Для преодоления стигмы в отношении лиц с психическими, поведенческими расстройствами, необходимо привести внутреннее законодательство в соответствие с положениями, закрепленными в Принципе 1, о защите психически больных лиц и улучшения психиатрической помощи, что обеспечит гуманное и уважительное отношение к достоинству человеческой личности. Совершенствование законодательства требуется и в обеспечении социально-экономических гарантий таких лиц, пребывающих в медицинских организациях. Ключевые слова: психиатрическая служба, пациент, медицинские работники, принудительное лечение, право на информацию, право на согласие, добровольное лечение, недискриминация.
Для цитирования и библиографии: Жаппарова А. Legal issues in rendering mental health care in Kazakhstan // Право и государство. 2021. № 2 (91). – С. 75-91. DOI:10.51634/2307-5201_2021_2_75